Ботаникалы Менделеевск

Бу сәрби куагы элек патшалар бакчасында гына үскән, соңгы вакытта көньяк өлкәләрне яшелләндерүдә кулланыла. Р.Йосыпова чәчәк атканда бик затлы булган үсемлекне менделеевлыларга бүләк итәргә карар кыла. Һәм тәҗрибә уңышлы килеп чыга. Инде күп еллар эре ак тәлгәшле чәчәкләре күзләрне иркәли, аларның хуш исе кешеләргә генә түгел, бал кортларына да ошый. Юкка гына көньякта акация балы популярлык алмаган.

Шул ук территориядә ике төп япон гранаты тамыр җибәргән. Аларны йортта яшәүчеләрнең берәрсе утырткан, күрәсең. Куаклар зур түгел, калын кабыклы озынча яфраклы. Җәй көне аны декоратив җимешләре бизи. (Яздым да, хәзер уйлыйм: бездә халык бик җитез, казып алмасыннар тагын. Чөнки Роза Хәлиловна хәбәр итүенчә, өченче микрорайонда яшәүчеләрнең кайберләре бакчаларына күп куакларны казып алганнар - авт).

Яз көне Гассар исемендәге мәдәният сарае территориясеннән үткәндә күпләр сырганаккка охшаган үсемлекнең артык татлы үзенчәлекле исенә игътибар итәдер. Р.Йосыпова аңлатканча, бу көмешсыман лох икән. Аның туган ягы - Төньяк Америка. Легенда буенча, Тамерлан гаскәре лох аланында ял итәргә яткач, аның исерткеч исеннән тирән йокыга талган дип сөйлиләр. Әмма бу легенда гына. Белгечләр аны декоративлыгы өчен бәялиләр, лохның көмешсыман балкыган яфраклары ылыслы агачлар фонында бигрәк тә аерыла. Җимешләрен ашарга ярый, карап торышка сырганакка охшаса да, тәме буенча дүләнәне хәтерләтә. Монда үскәнен, билгеле, ашарга ярамый.

Мәдәният сарае янындагы мәйданны нарат, чыршы, юкә агачлары да бизи. Әле дә хәтерлим, утыртканның беренче елында ул юкәләр бик көчсез иде. Кемнеңдер эте аларның кайрыларын җәрәхәтләгән булган икән. Роза Хәлиловна яраларына гипс сылый, кәүсәләрен эластик бинтлар белән урый, алар өчен борчыла.

- Юкә бик кыен яраклаша, - ди ул.

Ә хәзер аның киң ябалдашы кызу көннәрдә күләгә бирә, яфракларының яшеллеге - арган күзләргә ял.

2000 елларда район башлыгы Р.Гафаров һәм торак-коммуналь хуҗалык җитәкчесе И.Йосыпов инициативасы белән шәһәрне төзекләндерү, чәчәкләр үстерү өлкәсендә күләмле эш башкарылды.

Хәзер безнең урамнарда нинди генә агачлар һәм куаклар үсми: каен, ак һәм кызыл шомырт, балан, алтынсыман карлыган, кара һәм кызыл аю баланы, канада өрәңгесе, зәңгәрсу чыршы, карагач, алмагач (кайчандыр заводлылар 600 төп утырткан), казаклар нараты, тау һәм гадәти нарат, гөлҗимеш, кан төсендәге гайшә камыры, бирючина һ.б.лар. Роза Хәлиловна аларның һәркайсы турында энциклопедик белеме белән гаҗәпләндереп озаклап сөйли алыр иде. Ул мондагы һәр агачның ана балаларын сизгән кебек, кәефләрен дә сизә.

"Нинди агачлар бездә берәр данәдә генә үсә?" дигән сорауга:

- Шәһәрдә ике имән үсә, дүртенче мәктәп янындагысына 50 яшь, яшьрәге - Гагарин урамында шәхси йорт ишегалдында, - дип җавап бирде.

Пенсия фонды идарәсе хезмәткәрләре кипарис, можжевильник, туя утырттылар. Юбилейная урамындагы мунча янында алты карагач үсә, аларга якынча 30 яшь.

Карагач - гаҗәеп үсемлек, коела торган ылыслы агач булуы өстенә, нык материал буларак кыйммәткә ия. Юкка гына Венеция карагачтан салынган субайларда утырмый, 19 нчы гасырга кадәр карагачны шәхси затларга сатмаганнар, дәүләт ихтыяҗларына, өлешчә корабль төзелешендә кулланганнар. Менә шундый могҗиза безнең янәшәдә үсә.

Агачлар нигә үлә?

- Чөнки алар да кешеләр кебек, - дип аңлата экскурсовод. - Бер кеше авырый, икенчесе - юк. Бер үк елда утырткан агачлар да берничә елдан биеклекләре белән аерылырга мөмкин. Күп нәрсә тамырлар системасына, бүленеп чыккан газларга, тозларга, һава шартларына бәйле. Минем күзәтүемчә, соңгы елларда каеннар очыннан корый, аз карлы, салкын кышлар нәтиҗәсе бу.

- Гомуми шимбә өмәләрендә утыртылган агачларның күбесе үсеп китми. Ни өчен? Югыйсә ел саен утыртабыз...

- Технологияне төгәл үтәү зарур. Чокырларның киңлеге һәм тирәнлеге тиешле размерда булырга тиеш, аларны берничә көн алдан казыйлар, бу туфракның аэрозольләшүе, минераллары алмашы өчен кирәк, су сибү дә мөһим.

Үсемлекләр безгә ышаныч һәм дөреслек белән хезмәт итә - чистарта, саклыйлар, уңайлылык һәм матурлык бүләк итәләр, ә без еш кына аны сизмибез, әһәмият бирмибез. Алар алмашка берни таләп итмиләр, бары тик сакчыл караш кына кирәк. Бу өлкәдә менделеевлыларга шелтә белдерәсе килә. Безнең арада шундыйлар бар: Яңа ел алдыннан аллеядан чыршы кисеп алырга, газонга машина белән керергә, яшь үсентене сындырырга да күп уйлап тормыйлар. Ә бит агач үч алырга да мөмкин. Элек шундый ышану булган: кем миләш агачын сындыра, тиздән үлә яки чирли. Юкка гына агачның магик үзенчәлеге һәм көче бар димиләр. Һәр кешенең "үз" агачы бар. Мисал өчен, миләш кебек үк, алмагач хатын-кызны саклый. Чикләвек куагы кешегә дөрес карар кабул итәргә ярдәм итә, дардар - тормышта максатка ирешергә. Нарат аураны чистарта, бозымны бетерә. Каен безгә көч бирә, усак авыруны үзенә ала. Теләсә нинди агач - яшәү символы.

Урамнарда һәм ишегалларында "яшел дусларыбыз" күбрәк булса иде, балалар урманга чыкмыйча гына гербарийга бай материал тупласыннар, аларга урам буенча "Ботаникалы Менделеевск" темасына экскурсияләр үткәрсеннәр иде дигән теләктә калам.